Wapen: in goud een verkort breedarmig kruis van sabel, vergezeld in het eerste kwartier van een roos van keel en in de andere kwartieren van een merlet van sabel (een schildhoofd van zilver beladen met een staande haan van keel).

De familie Cox was zich terdege bewust van haar voornaamheid en haar anciënniteit. In 1696 liet zij officieel haar genealogie over acht generaties bevestigen door de Hasseltse schepenen. Tot de eerst gekende naamdragers, kinderen van Melchior Cox en kleinkinderen van Tilman Cox, horen Arnold, provoost van de prinsbisschoppelijke Munt, die in Luik overleed en er in de Sint-Catharinakerk begraven werd. Verder was er Jan, kanunnik in Eindhoven en in Kortessem, die bij testament in 1549 de zondagsmis van half twaalf in de Sint-Quintinuskerk stichtte, en Elisabeth, echtgenote van Jacob van Laureten alias van der Hoeven. De volgende generaties huwden binnen de gevestigde patriciërsfamilies zoals van Caulil, van Millen, Vuskens, Gilkens, Jaupen, Joris, van Elsrack, Vrerix, Sigers, enz.

Pas in het begin van de 17de eeuw bekleedden leden van de familie Cox de voornaamste functies in het stadsbestuur: Robert, bouwmeester in 1611, zijn zoon Godfried, bouwmeester in 1629, en zijn drie kleinzonen Robert, bouwmeester in 1657, burgemeester in 1688 en 1690, Godfried, burgemeester in 1666 en 1680, en Filips, bouwmeester van 1688 tot 1690. Gedurende de ganse 18de eeuw bleven de Cox'en actief in de lokale politiek. Het hoogtepunt van hun politieke invloed bereikten ze tijdens de woelige Franse overheersing, toen Godfried-Renier Cox door de Eerste Consul Bonaparte op 27 germinal van het jaar VIII aangesteld werd tot 'maire' van Hasselt. Koning Willem I der Nederlanden bevestigde hem als burgemeester op 20 februari 1816. De informateurs van de koning getuigden van hem: Mr. Cox a la réputation d'avoir été attaché au gouvernement français. Il est acquéreur de domaines, circonstance qui a dû nécessairement influer sur les sentiments politiques. Mr. Cox ayant été maire dans les temps les plus difficiles, n'a pu plaire à tout le monde. Mais sous le rapport de la probité et de la droiture on lui rend généralement justice. C'est d'ailleurs un homme de bon sens. Nadien is hun rol uitgespeeld. Hun rijkdom maakte dat zij hoorden tot de zeldzame Limburgers die kiesgerechtigd waren voor de Belgische Senaat.

Ook in de rechterlijke middens wisten de Cox'en belangrijke posten in te nemen. Zo zetelden Lodewijk-Frans van 1685 tot 1712 en Gaspar-Jan van 1720 tot 1763 in de Hasseltse Schepenbank. Robert werd griffier van het Hof van Vliermaal, een functie die hij in 1743 afstond aan zijn neefje Frederik-Renier, die het ambt op zijn beurt in 1783 doorspeelde aan zijn zoon, de toekomstige maire Godfried-Renier. Daarenboven werd Godfried-Willem in 1721 schepen benoemd in deze beroepsinstantie van het graafschap Loon. Andere familieleden zetelden in de Schepenbanken van Alken, van Kuringen en van Lummen, waar bovendien Willem het ambt van drossaard waarnam.

De familie Cox telde talrijke geestelijken. De echtelingen Robert Cox en Maria van Elsrack spannen de kroon met een zoon kanunnik in Kortessem, een tweede kanunnik in Aken, bovendien hoogleraar en gedurende zes maanden in 1695 rector aan de universiteit van Leuven. Een derde zoon was pastoor van Lummen, een vierde kapucijn en een vijfde priester. Bovendien trad een dochter in bij de sepulcrijnen in Hasselt en werd een kleinzoon, Robert, die in 1707 aan de universiteit van Rome een diploma van doctor in beide rechten behaalde, eveneens priester. Een broer van Robert voornoemd, Pieter Cox, was kanunnik en deken van het Sint-Pieterskapittel van Kortessem. Godfried-Renier Cox behaalde eveneens een diploma van doctor in beide rechten in Rome in 1696; hij werd eerst aangesteld tot kanunnik in het Sint-Victorskapittel in Mainz en vervolgens in 1724 in het Sint-Maartenskapittel in Luik.

Als rasechte Hasselaren van hoge afkomst, waren de Cox'en getrouwe leden van de broederschap van de Virga Jesse. Robert Cox was burgemeester van Hasselt samen met Jan-Rumuold Sigers, toen de mirakelprent in 1689 uitgegeven werd; zijn wapen staat op die prent afgebeeld. Op het groepsschilderij uit 1709 staat Lodewijk-Frans Cox als wereldlijke meester geportretteerd. Kanunnik Godfried-Renier Cox, die Mainz ging verlaten, schonk in 1723 aan de broederschap twee zilveren tafelkandelaars met drie armen, vervaardigd in Augsburg (nvdr: bewaard in Het Stadsmus). Zijn nicht Anna Cox, de ongetrouwde dochter van Filips Cox, vereerde in 1752 de Onze-Lieve-Vrouwekapel met een biechtstoel, waarop haar familiewapen, gedeeld met het moederlijk wapen Coghen, gebeeldhouwd was. Bovendien schonk zij een kelk (nvdr: bewaard in Het Stadsmus). Tijdens de revolutiejaren werd het beeld van de Virga Jesse opgeborgen bij de maire Cox.

Het fortuin van de familie Cox is in de 16de eeuw uitgebouwd op hun muntersactiviteiten. Hun roerende goederen waren uitgebreid. Zij bezaten verschillende kleine laathoven in de onmiddellijke omgeving van Hasselt zoals Langdries, Waanrode of Calverhuyzen. Zij bewoonden in het stadscentrum statige herenhuizen zoals 'de Keyzerinne' in de Kapelstraat, 'den Coninck van Vranckereyck' in de Demerstraat, 'de Valck' in de Maastrichterstraat of 'Schwartzenbergh' op de Havermarkt. Dankzij de rijke erfenis van Jan-Mathijs de Geloes, werd de familie Cox eigenaar van het 'Waerdenhof' in de Maastrichterstraat en van de heerlijkheden van Rapertingen en Hommelen. Tijdens het Franse Bewind stonden advocaat Frederik-Godfried-Gaspar en zijn neef, de maire Godfried-Renier, bij de belastingen aangetekend als de derde en de vijfde hoogst aangeslagen persoon in Hasselt. Voornamelijk de maire Cox had veel kerkelijke domeingoederen opgekocht, o.a. Henegauw en Kortenbos.

Het bezit van de heerlijkheden Hommelen en Rapertingen wekte adellijke pretenties op bij de familie Cox, die haar naam regelmatig liet voorafgaan met de particule 'de' zoals toen gebruikelijk voor patriciërsfamilies in de hoofdstad van het prinsbisdom. Een adelsgunst was voorbehouden voor Frederik-Godfried-Gaspar Cox, de laatste heer van Hommelen, getrouwd met Maria-Catharina-Isabella-Margareta de Libotton. Onder de naam 'de Cox de Hommelen' werd hij door koning Willem I opgenomen in de Nederlandse adel en werd hij benoemd tot lid van de Ridderschap van de provincie Limburg op 20 november 1816. De maire viste achter het net. Nochtans had generaal van der Maesen de opname van beide Cox'en, die van Hommelen en de maire van Rapertingen, aanbevolen bij de koning. Het lot had echter geen lang voortbestaan weggelegd voor de adellijke tak: Niklaas-Arnold-Frederik de Cox de Hommelen, de enige zoon van Frederik-Godfried-Gaspar, overleed kinderloos in Hasselt in 1837.

Als hoofdfiguur in haar wapen had de familie Cox gekozen voor een haan, een bedekte zinspeling in het Frans op hun naam. Geleidelijk werd de haan buiten het schild verdrongen om als helmteken boven op de helm te prijken. Talrijke varianten komen voor. Dat wapen was o.m. te zien in het Hasselts begijnhof, op een glasraam geschonken door Godfried Cox. De grafsteen in Kortessem van Pieter Cox (+1668), deken van het plaatselijk kapittel, en van zijn neef Godfried, eveneens kanunnik aldaar, is ermee versierd. Men bewaart een houten wapenbord waarop het alliantiewapen Cox-Vrerix geschilderd werd (nvdr: bewaard in Het Stadsmus). Een enkele zegelmatrijs werd terug gevonden. Het groot aantal zilveren voorwerpen, waarop het familiewapen gegraveerd werd, getuigt van de rijkdom van de familie: gevarieerd lepelwerk, een schotel, een mosterdpot met strooibus, een wijwatervat, een doos. Anderen getuigen van hun vroomheid en hun vrijgevigheid zijn cultusvoorwerpen, geschonken aan een parochiekerk of aan de Virga-Jessebroederschap: een godslamp, een kelk, ampullen, kandelaars. (JJvO-WC)

Uit Oog in Oog (2003), pp. 135-144.