Het heidegebied tussen Hasselt en Zonhoven is jarenlang het decor geweest waar arme en berooide gezinnen een verbeten strijd moesten leveren voor hun dagelijks bestaan. Zij bewerkten er een magere grond waarin aardappelen en boekweit het best konden gedijen. Deze gewassen vormden het belangrijkste voedselbestanddeel van de keuterboertjes en de bessembinders. Bij uitzondering kwam er ook al eens een stuk spek met zwart roggebrood op tafel en werd de karnemelk met de paplepel ingegoten.

Boekweitpap en boekweitkoek waren voor deze simpele mensen een ware lekkernij. De traditie wil dat de boekweitplant door de kruisvaarders uit het Heilig Land was meegebracht. Omstreeks de jaren 800 besloeg de boekweitteelt in Noord-Limburg bijna 40% van de landbouwgronden, waar dat in Haspengouw maximaal 2% bedroeg. De Kempische imkers lieten de bloempjes van de boekweitplant bestuiven door hun bijen. De landbouwers vermaalden de driehoekige zaadjes tot boekweitmeel. Het binnenhalen van de laatste hooikar gaf aanleiding tot een uitbundig oogstfeest waarbij gedanst en gezongen werd: 

Koekeloerenhaan! 
De laatste kar is op de baan 
Al om naar huis te gaan. 
Koekeloerenhaan! 
Smeer de paän 
Of de koek brandt aan!

Dan werden er massa’s boekweitkoeken gebakken, die royaal met siroop werden bestreken. Zij gebruikten hiervoor boekweitmeel van de vorige oogst, want de nieuwe boekweit moest nog gedorst worden.

Het meel werd bewaard in een ronde uit stro en braamtakjes gevlochten mand, met bovenop een gevlochten trechter, de boekweitkaar. Stukjes vet spek verwerkt in een boekweitkoek waren echte kermiskost. Dagelijks werd in een koekpot het beslag gemaakt met een bundeltje berkenrijs (nvdr: tak van berkenhout). Hoe meer melk en eieren erin verwerkt waren, hoe smakelijker de koek. Er bleef altijd een restje beslag in de koekpot om het te laten verzuren voor het beslag van de volgende dag.

De Limburgse dichter Jan Mathijs Ballings (nvdr: Hamont 1829-Kinrooi 1911) wijdde in 1900 een lofzang aan de Kempische boekweitkoek:

‘k laat de heer zijn lekkere beetjes: 
kreeft en paling, louw en snoek; 

ik voor mij verkies de sneetjes 
van ’n malse boekweitkoek!

De warme koeken werden op een koekenwis gelegd. De heikleuters in Kiewit aten de koek uit de vuist, opgerold en met Loonse stroop besmeerd. Er kwam geen vork of mes aan te pas.

Het recept was vrij eenvoudig: “Meng in een teil (kom uit aardewerk) 250 g boekweitmeel met 250 g roggebloem. Maak er een kuiltje in en vul dit op met 25g gist in lauwe melk opgelost, 2 eieren en een snuifje zout. Voeg er afgeroomde melk aan toe en meng alles tot er een licht beslag verkregen wordt. Laat het een uur of beter nog een nachtje rusten, neem dan de koekenpan en vet ze voor elk baksel in met spekvet.” 

Jacques Collen en Jan Lambin schreven in hun “Oude gebruiken en gerechten uit Limburg” dat er ook boekweitkoeken gebakken werden waarin meerdere verse kruiden verwerkt werden.

Het water komt me nog in de mond als ik terugdenk aan de hartigste koek die me ooit werd aangeboden. Het was op een natverkleumde winterse dag dat we bij de boer van de Engelenhoeve op de Heksenberg onze bevroren voeten mochten opwarmen bij de Leuvense stoof. Boer Jef vergastte ons op een authentieke Kempische boekweitkoek, verwerkt met spekblokjes, peterselie, salie, bieslook en boerenwormkruid. Een flinke lepel stroop erop en als toemaatje een Hasselts brandewijntje om de keel te smeren.

Wat eeuwenlang de eenvoudige dagelijkse kost was van de heidemens uit Kiewit, is vandaag verhuisd als een curiosum naar het openluchtmuseum van Bokrijk.

Uit: Kiewit & Banneux / Warm aanbevolen (2008), pp. 38-40.